Chłodny jak... pecet

• Łatwa instalacja – bez konieczności demontażu całego komputera
• Obniżenie temperatury procesora
• Wentylator jest większy i pracuje ciszej
• Na żeberkach radiatora wolniej zbiera się kurz

Większość procesorów ma w komplecie zestaw chłodzący składający się z niewielkiego, aluminiowego radiatora, a także odpowiadającego mu wielkością wentylatora. Do procesorów o najwyższej mocy (z wyższym współczynnikiem TDP) dołączane są radiatory z elementami miedzianymi, bo metal ten ma dwukrotnie lepszą przewodność cieplną. W każdym przypadku zestaw jest tak dobrany, by wystarczył do chłodzenia danego układu. Jednak za kilkadziesiąt złotych można kupić znacznie lepsze rozwiązanie.

Zestawy chłodzące do procesorów są dostępne w cenach od kilkunastu do kilkuset złotych. Mają one również różną formę – od prostych konstrukcji aluminiowych, przez wyszukane rozwiązania do nietypowych obudów, aż po potężne, metalowe bloki przeznaczone dla overclockerów.

W naszym teście skupiliśmy się na takich zestawach, które moglibyśmy polecić większości posiadaczy komputerów stacjonarnych. Są to przede wszystkim aluminiowe radiatory z miedzianymi ciepłowodami ułatwiającymi wymianę energii między procesorem a blaszkami radiatora. Pasują do każdej obudowy typu wieża, do każdej płyty głównej i procesora (z wyjątkiem platformy Intel LGA 2011), a ich instalacja jest równie łatwa, jak standardowych zestawów chłodzących. W dodatku wybraliśmy najtańsze konstrukcje poszczególnych producentów, w cenach od ok. 50 zł, które i tak są wystarczające – w końcu procesory też są coraz bardziej energooszczędne i coraz mniej się grzeją.

Najważniejszą cechą każdego systemu chłodzącego jest oczywiście jego skuteczność, ale pierwsze wrażenie zawsze będzie dotyczyć sposobu instalacji. W przypadku masywnych zestawów konieczna jest instalacja specjalnej ramki od spodu płyty głównej, co znacznie utrudnia montaż. W większości tanich i lekkich konstrukcji problem ten nie występuje – zestaw pasuje do otworów płyty głównej (Intel) lub plastikowej ramki procesora (AMD). Ponieważ Intel i AMD od kilku generacji układów nie zmieniają w znaczący sposób specyfikacji układów chłodzenia, zestawy innych producentów pasują praktycznie do wszystkich płyty głównych. Zatem montaż chłodzenia zwykle sprowadza się do zdjęcia starego zestawu, usunięcia resztek pasty, nałożenia nowej pasty i założenia nowego zestawu w standardowy sposób.

Przy montażu trzeba zwrócić uwagę na kierunek przepływu powietrza. Wentylator powinien wymuszać ruch powietrza od przodu ku tyłowi płyty głównej, w kierunku tylnych kratek wylotowych peceta. W przypadku platform Intela można obrócić zestaw o 90 stopni, by „dmuchał” do góry. W przypadku AMD może się to okazać niemożliwe, bo ramka procesora pozwala tylko na obrót o 180 stopni. Jeśli więc zestaw został przewidziany do montażu w poziomie, powinien „dmuchać” do tyłu, a jeśli do montażu w pionie – powinien „dmuchać” do góry.

Mimo niewielkich rozmiarów omawiane przez nas zestawy są na tyle duże, że producenci stosują w nich wentylatory 92 mm. Są one nieco większe niż w zestawach AMD czy Intela (70–80 mm), mają większe łopatki, a jednocześnie niższą prędkość obrotową. Oznacza to lepszą skuteczność chłodzenia przy niższym poziomie hałasu. Oczywiście zestawy za 100 czy 200 zł są pod tym względem jeszcze lepsze, bo stosuje się w nich wentylatory 120 mm.

Warto zwrócić uwagę, czy w kupowanym zestawie chłodzącym stosowane są standardowe wentylatory, które w razie potrzeby można wymienić na cichsze, bardziej skuteczne czy podświetlane. Niestety część producentów stosuje takie rozwiązania, że wymiana na jakikolwiek inny wentylator jest niemożliwa.

Jeszcze jedną cechą wentylatorów jest sposób podłączenia do płyty głównej – służy do tego złącze 4- lub 3-pinowe. To pierwsze jest lepsze, bo oprócz odczytu prędkości obrotowej umożliwia sterowanie tą prędkością. Złącze 3-pinowe też na to pozwala, lecz sterowanie odbywa się poprzez zmianę napięcia zasilającego – nie każda płyta główna to potrafi. W efekcie wentylator będzie pracował z dużą prędkością nawet w stanie spoczynku procesora, gdy wymagane jest minimalne chłodzenie.

W skład większości zestawów chłodzących najczęściej wchodzi również pasta termoprzewodząca, która jest nałożona na stopkę radiatora albo dostarczona w malej saszetce do jednorazowego użytku. To bardzo ważny element, bez którego poprawna wymiana ciepła między procesorem a radiatorem nie jest możliwa.

Rolą pasty jest wypełnienie mikroskopijnych przestrzeni między tymi dwiema powierzchniami, by kontakt termiczny był jak najlepszy. Dlatego pasta termoprzewodząca powinna mieć jak najwyższą przewodność cieplną, a przy tym konsystencję umożliwiająca wniknięcie w liczne mikroskopijne szczeliny radiatora.

Najtańsze są pasty silikonowe i ceramiczne, ale jeśli chodzi o zastosowania w komputerach, dominują pasty na bazie metali (srebra, miedzi), a nawet diamentu – są one odpowiednie do aluminiowo-metalowych radiatorów. Większość past ma przewodność rzędu kilku W/m*K (watów na metr razy kelwin) i to w zupełności wystarcza. „Kultowa” pasta Arctic Silver 5 składa się w 99 procentach ze sproszkowanego srebra, dzięki czemu ma przewodność aż 350 W/m*K – taką jak ciepłowody zestawu chłodzącego. Aby sprawdzić, czy stosowanie takiej pasty ma sens, przeprowadziliśmy również minitest past termoprzewodzących.

Obok procesora drugim mocno nagrzewającym się elementem peceta jest układ graficzny, zatem sama karta również może mocno hałasować, jeśli ma źle dobrany system chłodzenia, np. pojedynczy wentylator o wysokiej prędkości obrotowej. Również w tym przypadku można stosować alternatywne rozwiązania, np. popularne zestawy Arctic Accelero – chłodzenie z dwoma (Twin Turbo) albo trzema wiatrakami (Xtreme). Niestety nie są one tak uniwersalne jak zestawy dla CPU – przed zakupem trzeba sprawdzić, czy są zgodne z danym układem graficznym. Poza tym ze względu na mniejszą popularność ich ceny są znacznie wyższe – Twin Turbo kosztuje przynajmniej 200 zł.

Do naszego testu przyjęliśmy dziewięć zestawów chłodzących w cenach 50–75 zł. W ofercie poszczególnych producentów są to najtańsze aluminiowe zestawy z miedzianymi ciepłowodami, które gwarantują dobrą skuteczność przy niskiej cenie.

Jeśli chodzi o sam montaż, do większości testowanych produktów nie mamy zastrzeżeń. Wystarczy zapiąć zestaw na ramce procesora AMD albo zamontować w otworach płyty z procesorem Intela. W tym ostatnim przypadku niekiedy trzeba wykorzystać dodatkową ramkę, ale nie stanowi to najmniejszego problemu, bo nie wymaga demontażu płyty głównej.

Jedynym wyjątkiem jest zestaw Thermaltake Contac 16, który wymaga umieszczenia pod spodem płyty specjalnej metalowej ramki, do której następnie przyczepia się radiator. Przy wadze zestawu wynoszącej ok. 400 g jest to zupełnie nieuzasadnione. To jeden z powodów umieszczeniazestawu Contac 16 na ostatnim miejscu w naszej tabeli.

Zastrzeżenia mamy również do innych zestawów. Xigmatek TYR SD962 montuje się w sumie standardowo, ale ma on tak mocną sprężynę, że wymaga użycia wyjątkowej siły przy zakładaniu i zdejmowaniu radiatora. Niewykluczone, że przy którejś z kolejnych prób zakończy się to ułamaniem plastikowych elementów ramki procesora. Z kolei Arctic Freezer 7 Pro jest dokręcany śrubami do ramki procesora, ale żeby to zrobić, trzeba zdjąć wentylator, co jest dodatkową czynnością komplikującą montaż.

Mało który producent podaje parametry takie jak oporność termiczna radiatora, nieco więcej firm informuje o wymuszanym przez wentylator przepływie powietrza – ale to nie szkodzi, bo i tak parametry te nie przekładają się bezpośrednio na skuteczność chłodzenia.

Można zakładać, że im więcej ciepłowodów, tym lepsza skuteczność, ale to też nie jest regułą. Przykładowo zestaw LC-CC-97 z jednym ciepłowodem okazał się tak samo dobry jak Spire Kepler (dwa ciepłowody) i prawie tak samo skuteczny jak Raijintek Rhea (trzy ciepłowody).

Ogółem rzecz biorąc najbardziej skuteczny w kategorii tanich produktów okazał się Zalman CNPS5X Performa, wyposażony w trzy ciepłowody. Po jego zamontowaniu maksymalna temperatura procesora była o 6 stopni niższa niż w przypadku najmniej skutecznych zestawów w teście i o 9 stopni niższa niż przy zastosowaniu miedzianego chłodzenia firmy AMD. To najlepszy dowód na to, że warto stosować takie chłodzenie.

Jeśli dla kogoś wydatek 75 zł jest zbyt duży, można zdecydować się na zestaw Xigmatek (55 zł) – z tym że trzeba się liczyć z utrudnieniami w montażu, o czym pisaliśmy wcześniej. Kolejnym godnym uwagi kandydatem jest SilentiumPC Spartan 3 LT HE1012 (65 zł), który jest również bardzo skuteczny, i to przy niewielkiej prędkości obrotowej wentylatora, a jego montaż nie nastręcza trudności. Właśnie połączenie tych wszystkich cech sprawiło, że produkt SilentiumPC znalazł się na pierwszym miejscu naszego zestawienia.

Warto podkreślić, że skuteczność testowanych produktów nie zależy od past termoprzewodzących poszczególnych producentów, bo wszystkie zestawy były testowane na paście Arctic Silver 5. Testy były przeprowadzane na procesorze AMD FX-8150 oraz płycie Asus Crosshair V Formula. W BIOS-ie pyty głównej ustawilismy standardowy profil chłodzenia. W przypadku innych platform lub ustawień wyniki byłyby nieco inne.

Skoro mowa o pastach termoprzewodzących, sprawdziliśmy również skuteczność kilku popularnych produktów (z domieszkami metali) na jednym i tym samym zestawie chłodzącym (SilentiumPC Fortis 2 – nie brał udziału w teście). Zanotowaliśmy maksymalną temperaturę procesora po zastosowaniu każdej pasty – wyniki pokazujemy na wykresie obok. Średnia temperatura to 58 stopni – w zależności od pasty wynosi 57–59 stopni, a więc w zakresie błędu pomiarowego. Nieważne, czy dotyczy to pasty za złotówkę (AAB TG1), czy za ponad 20 zł (Arctic Silver, Zalman).

Test trwał krótko, bez kilkudniowego wygrzewania, co jest potrzebne do ustabilizowania związków chemicznych wchodzących w skład pasty. Jednak z doświadczenia wiemy, że w przypadku niektórych past po kilku dniach temperatura może spaść o 1–2 stopnie, a więc również bardzo nieznacznie. Zatem wniosek jest taki, że tak naprawdę wystarczy jakakolwiek pasta z domieszką metalu, by zapewnić dobry kontakt termiczny między procesorem a radiatorem. Jej parametry mają niewielkie znaczenie ze względu na minimalną grubość warstwy, jaka jest nakładana.

Wybrane zestawy chłodzące do procesorów

Radiator o klasycznej konstrukcji, z dwiema parami ciepłowodów. Jego zaletą jest bardzo łatwa instalacja na procesorach AMD (wystarczy zapiąć sprężynę) oraz układach Intela (w otworach płyty trzeba zamocować specjalną ramkę. Skuteczność zestawu nie jest najwyższa, ale wyróżnia go cicha praca, a producent deklaruje żywotność 50 tys. godzin.

Zestaw z trzema ciepłowodami, a także szybkim wentylatorem (podczas testów prędkość sięgała 2350 obr./min), czemu zawdzięcza wysoką skuteczność, choć niestety przy maksymalnym obciążeniu procesora wentylator jest wyraźnie słyszalny. Zestaw jest równie łatwy w montażu na procesorach Intela, jak i AMD. Po latach użytkowania minusem może być brak możliwości dokupienia wentylatora, gdy fabryczny się popsuje.

Prosty i niedrogi zestaw chłodzący, z radiatorem o miedziano-aluminiowej konstrukcji. Ma standardowy wentylator 92 mm zamocowany na gumowych kołkach eliminujących drgania. Na procesorach AMD jest montowany za pomocą sprężyny, natomiast w przypadku Intela konieczna jest instalacja dodatkowej, metalowej ramki w otworach płyty głównej. Jeśli chodzi o skuteczność zestawu, jest ona całkiem przeciętna.

Zestaw o najprostszej konstrukcji, wyposażony w tylko jeden miedziany ciepłowód – prawdopodobnie to jest przyczyną niskiej skuteczności. Jednak i tak jest lepszy od miedzianego chłodzenia AMD, nie mówiąc już o zestawach aluminiowych. Jego plusem jest łatwa instalacja na procesorach AMD (na standardowej ramce procesora), jak również na procesorach Intela (trzeba założyć dodatkową ramkę). Nie bez znaczenia jest niska cena.