Mądry po szkodzie

• Dariusz Hałas szef działów SOFTWARE i INTERNET

Nieumiejętne korzystanie z programu do odzyskiwania danych może narobić więcej szkód niż korzyści. Przede wszystkim pamiętajmy o podstawowym założeniu – na dysk czy partycję, z której „wyparowały” dane, nie wolno nic zapisywać. Dotyczy to także instalacji programu do odzyskiwania danych. Jeżeli warunek jest spełniony, istnieją spore szanse, że uda się odzyskać choć część utraconych plików. Większość przetestowanych programów to programy płatne, ale producenci na swoich stronach WWW udostępniają darmowe wersje próbne, które pozwalają ocenić szanse odzyskania utraconych danych. Pamiętajmy też o backupie!

W artykule znajdziesz:

• Informację o najczęstszych przyczynach utraty danych
• Opisy metod przeciwdziałania utracie plików
• Charakterystykę dobrego programu do odzyskiwania danych
• Porównanie siedmiu komercyjnych i jednego darmowego programu do odzyskiwania danych

Programy do odzyskiwania utraconych danych to szczególna kategoria. Tego typu narzędzi nie należy kupować „na wyrost”. Po pierwsze, większość – siedem z ośmiu testowanych – aplikacji to narzędzia płatne, zatem wydawanie pieniędzy na coś, co dopóki nie utracimy danych, się nie przyda, jest bezsensowne. Zakup programu w celu zabezpieczenia się przed możliwą przypadkową utratą danych także nie ma sensu. Środkiem zapobiegawczym są narzędzia do backupu, o których niestety wielu użytkowników zapomina. Odzyskiwacze plików to ostatnia deska ratunku.

Najpopularniejszy system operacyjny, Windows, w każdej ze swych odmian jest wyposażony w Kosz. Jest to specjalny folder, do którego są przenoszone wszystkie pliki niepotrzebne już użytkownikowi. Odzyskiwanie plików „wyrzuconych” do Kosza jest banalnie proste i sprowadza się do użycia specjalnie do tego celu przeznaczonych funkcji wbudowanych w sam system. Słowo „wyrzucone” zostało celowo umieszczone w cudzysłowie, ponieważ w istocie pliki usunięte do Kosza są jedynie przenoszone do innego folderu na dysku. Aby odzyskać do nich dostęp, wystarczy po prostu dwukrotnie kliknąć ikonę Kosza. Z drugiej strony obecność Kosza oznacza, że chcąc usunąć pliki celem odzyskania miejsca na dysku, tak naprawdę tego miejsca nie zyskujemy w chwili, gdy przenosimy je do Kosza. Dlatego wielu użytkowników wyłącza domyślne ustawienie usuwania plików do Kosza, przełączając system w tryb usuwania bezpośredniego. Wprawdzie w dalszym ciągu pliki nie są fizycznie usuwane, ale tryb ten informuje system, że miejsce zajmowane dotychczas przez skasowany teraz plik jest wolne.

• FUNKCJE Im więcej funkcji związanych z odzyskiwaniem danych określony program spełnia, w tym większej liczbie przypadków będzie pomocny.
• SKUTECZNOŚĆ Dobry program ma odzyskać dane, a nie ładnie błyskać ikonkami.
• ZAPIS NA ZEWNĘTRZNYCH NOŚNIKACH Nie w każdym komputerze jest kilka dysków twardych, a odzyskane dane należy zapisywać na innym nośniku niż dysk, z którego odzyskujesz pliki, dlatego program powinien zapisywać odzyskane pliki na dysku USB lub płycie CD/DVD.
• PRZEJRZYSTOŚĆ I DOKUMENTACJA Proces odzyskiwania danych to działanie wymagające dobrze udokumentowanych narzędzi; łatwość obsługi programu ratującego usunięte dane to jego dodatkowy atut.

Właśnie taki sposób funkcjonowania systemu (plik zostaje na dysku, ale system otrzymuje informację, że miejsce po skasowanym pliku jest wolne) definiuje podstawowe zasady, jakich należy się trzymać przy odzyskiwaniu danych. W razie przypadkowego skasowania ważnych danych absolutnie nic nie zapisuj na tym dysku, z którego je utraciłeś. Nie instaluj też nowych programów, a wszelkie ewentualnie otwarte i niezapisane dokumenty zapisz na innym dysku, dyskietce bądź pamięci flash. Nie zapisuj ich na CD/DVD – do tego zapisu z użyciem funkcji systemowych jest potrzebny bufor na dysku, a sam proces tworzenia bufora może zamazać miejsce, w którym są przechowywane skasowane przypadkowo dane. Następnie zainstaluj program do odzyskiwania danych na innym dysku/partycji niż ta, z której dane utraciłeś i przystąp do prób rekonstrukcji usuniętych plików, wykorzystując funkcje wybranego programu.

Wszystkie testowane programy są narzędziami przygotowanymi do pracy w systemach Windows i wszystkie są przeznaczone do odzyskiwania danych utraconych właśnie podczas pracy na komputerze działającym pod kontrolą tego systemu. Tylko jeden program – zwycięzca testu R-Studio – rozpoznaje systemy plików wykorzystywane przez systemy operacyjne inne niż Windows (m.in. przez nowoczesne dystrybucje Linuksa EXT3). R-Studio przyda się też posiadaczom komputerów ze znakiem nadgryzionego jabłuszka, którzy korzystają zarówno z Windows, jak i z Mac OS X.

W tabelce zestawiliśmy najczęstsze powody utraty danych wraz z jednoczesnym oszacowaniem szans na ich odzyskanie. Kluczową rolę w ocenie szans na odzyskanie danych odgrywa czas, jaki upłynął od ich utraty. Przyjęliśmy, że „dawno” oznacza okres ok. 1 miesiąca. W przypadku fizycznej awarii dysku szacowanie szans na odzyskanie danych jest mocno utrudnione, ponieważ zależy od rodzaju uszkodzeń. Często jedynie specjalizowane laboratoria są w stanie odratować dane z fizycznie uszkodzonych dysków.

Wszystkie testowane programy instaluje się bardzo łatwo. Żaden nie spowodował potrzeby restartu systemu, żaden też nie instalował dodatkowych sterowników. Czas instalacji nie przekraczał minuty (z wyjątkiem ostatniego programu w teście, który podczas instalacji wyświetlał przez minutę okno dialogowe i nie wykonywał żadnej akcji), a sam proces przebiegał standardowo, z wykorzystaniem kreatorów instalacji. Uwaga! Przypominamy, żeby program do odzyskiwania danych instalować na innym dysku niż ten, z którego stracono dane! Takie ostrzeżenie, wyraźnie widoczne, było wbudowane jedynie w instalator programu GetDataBack for NTFS 3.2. Pod względem łatwości obsługi wyróżniają się programy Ontrack EasyDataRecovery 6.1 Professional oraz O&O Format Recovery 4. Jednak pierwszy odstrasza ceną, drugi ubóstwem funkcji.

Wszystkie programy potrafią odzyskiwać pliki z partycji NTFS, a taki jest domyślny system plików w Windows 2000/XP i Vista. Prawie wszystkie (z wyjątkiem GetDataBack for NTFS) potrafią także odzyskiwać dane z dysków i partycji korzystających z systemu plików FAT/FAT32. Jest to system charakterystyczny dla dysków pracujących pod kontrolą Windows 9x/Me, ale z tego samego systemu korzystają też wymienne dyski, pamięci flash i inne urządzenia pamięci masowej podłączane do gniazda USB. Nie są to jednak jedyne ważne funkcje testowanych programów. Warto wspomnieć o tzw. trybie ratunkowym, czyli możliwości uruchomienia danego programu do odzyskiwania danych ze startowej płyty CD/DVD lub innego nośnika, z którego można uruchomić komputer i program bez potrzeby ładowania systemu operacyjnego. Taką możliwość stwarzają jedynie trzy aplikacje: R-Studio, Active@ Undelete oraz Ontrack EasyRecovery.

Wszystkie aplikacje z wyjątkiem ostatniego programu w testach potrafią odzyskiwać dane zgodnie z funkcjami, w jakie je wyposażono. Jedynie PC Tools File Recover, mimo wbudowania funkcji skanowania skasowanej partycji celem odzyskania plików, nie odzyskał żadnego pliku, a sam proces skanowania nie działał poprawnie. Pozostałe programy odzyskały dane testowe z blisko 100-proc. skutecznością. Warto przy tym dodać, że niektóre programy (jak np. O&O Software Format Recovery 4 czy PC Inspector File Recovery 4) wykazały się swoistą „nadgorliwością”. Potrafiły znaleźć nieistniejące wcześniej pliki, a więc więcej, niż się od nich oczekuje. To niestety nie jest dobre rozwiązanie, gdyż wymaga od użytkownika orientacji, które dane są faktycznie potrzebne, i zmusza do ponownego selekcjonowania przywróconych danych w celu zachowania tych, które miały być odzyskane, i usunięcia zbędnych.

Program w zasadzie pozbawiony barwnego i przyciągającego wzrok interfejsu, ale w odzyskiwaniu danych liczy się przede wszystkim skuteczność i funkcjonalność. Tych obu cech nie można zwycięzcy testu odmówić. R-Studio to jedyna aplikacja, która przyda się także użytkownikom systemów innych niż Windows (jest przystosowana do korzystania z linuksowych partycji). Ewentualne komplikacje obsługi rekompensuje także bardzo rozbudowana, wbudowana w program dokumentacja szczegółowo opisująca wszystkie funkcje R-Studio.

Program ten ustępował zwycięzcy pod względem liczby obsługiwanych systemów plików. Jednak jest o ponad połowę tańszy. Jeżeli więc nie korzystasz z Linuksa i innych niż Windows systemów operacyjnych, Active@ Undelete nie odbiega pod względem funkcji od zwycięzcy. Jego zaletą jest moduł ratunkowy umożliwiający uruchomienie komputera ze startowej płyty CD/DVD zawierającej narzędzia do odzyskiwania danych. Dzięki temu nawet jeżeli nie udaje się uruchomić systemu, można spróbować odzyskać dane z dysku.

W pierwszym kontakcie z programem mile zaskakuje jego przejrzysty interfejs i bardzo prosta obsługa. Ontrack bardzo dobrze sobie radzi z odzyskiwaniem plików (zarówno usuniętych, jak i znajdujących się na sformatowanej „omyłkowo” partycji). Niestety, program jest pozbawiony funkcji odzyskiwania partycji. Jest za to jedynym narzędziem, potrafiącym „wydobyć” treść (tylko tekst lub dane) z uszkodzonych binarnych plików (m.in. Worda i Excela). Najszybciej też odzyskał pliki w jednym z testów. Dziwi natomiast absurdalna cena.

Gdyby nie absurdalnie długi czas skanowania sformatowanej partycji celem znalezienia plików znajdujących się wcześniej na dysku, program ten być może miałby lepszą lokatę. Zaletą jest odzyskiwanie danych także z nieczytelnych płyt CD/DVD. Brakuje jednak trybu ratunkowego (uruchamiania z ratunkowej płyty CD/DVD). Program bardzo szybko skanuje dysk w poszukiwaniu usuniętych partycji, szkoda tylko, że w teście odnalazł tylko jedną z dwóch (druga została błędnie wykryta). Natomiast skuteczniej odzyskuje pliki.

Ten program jest wyspecjalizowanym narzędziem przeznaczonym – zgodnie z nazwą – tylko do dysków z systemem plików NTFS. Autorzy ciekawie rozwiązali problem wykrywania „niechcianych” partycji. Wykryte partycje są szeregowane wg stopnia prawdopodobieństwa zgodności ze stanem faktycznym (sprzed awarii). Dużą zaletą jest też funkcja kopiowania danych z uszkodzonego dysku do pliku obrazu. Na uwagę zasługuje też bardzo wysoka skuteczność – podczas testów zostało poprawnie odzyskanych 100 proc. plików.

To jedyny darmowy program w teście, ale jak widać – nie najgorszy. Inspector jest skutecznym narzędziem do odzyskiwania przypadkowo skasowanych plików, ale brakuje mu funkcji programów, które zajęły lepsze pozycje w teście. Nie ma tu obsługi przywracania partycji, brakuje trybu ratunkowego (uruchamianego z płyty), obsługi skompresowanych partycji NTFS, ale zaletą jest rozpoznawanie wielu formatów danych (plików skompresowanych, obrazów, dokumentów Office itp.). Odzyskane pliki można obejrzeć (tylko tekst i hex).

Jak na komercyjne narzędzie i jeden z najdroższych programów w teście wynik rozczarowuje. Mimo bardzo prostej obsługi – program jest w istocie jednym rozbudowanym kreatorem odzyskiwania danych – kuleją funkcje. Nie ma możliwości zapisu odzyskanych danych na nośniku innym niż wbudowany dysk twardy, co w praktyce oznacza konieczność posiadania drugiego dysku. Nie ma trybu ratunkowego (uruchamiania z płyty CD lub innego nośnika startowego), nie ma możliwości wyszukiwania plików. Stanowczo zbyt ubogo.

Niska cena tego programu w żadnym razie nie idzie w parze z jakością. Kolorowy interfejs to przykład „zamydlania” oczu, pod sztafażem barwnego okienka kryją się niedopracowane mechanizmy odzyskiwania. Podczas testów nie udało się w ogóle odzyskać plików ze sformatowanej partycji – funkcja nie działała prawidłowo. Program nie potrafi też w ogóle odzyskiwać partycji. Absurdem jest także nawigacja. Po wyborze pliku w wynikach wyszukiwania użytkownik jest zmuszany do… ponownego skanowania całego dysku!