Wiedza dla mas

Zaczęło się od porażki. Firma Bomis, której jednym z założycieli był Jimmy Wales, późniejszy twórca fundacji Wikipedia, w marcu 2000 roku uruchomiła Nupedię. Był to projekt internetowej, profesjonalnej encyklopedii. W założeniu miała być ona tworzona przez profesjonalistów i ekspertów w danej dziedzinie, opracowując artykuły przy wykorzystaniu reżimu redakcyjnego. Każde hasło w Nupedii przechodziło siedmiostopniowy proces edycyjny, którego skutkiem miał być dopracowany i pozytywnie oceniony przez recenzentów artykuł. W praktyce sposób, w jaki powstawały artykuły w Nupedii, był czasochłonny: odwzorowywał metodologię pracy typową dla wydawnictw papierowych i życia akademickiego, co już u podstaw kłóciło się z założeniami szybkiego medium, jakim jest internet. Nupedia nie odniosła sukcesu. Witryna została zamknięta na początku września 2003 roku. W czasie nieco ponad trzech lat działania Nupedii udało się ukończyć 25 artykułów, kolejnych 150 zaś powstawało i było na różnych etapach zaawansowania prac.

Zabawnym faktem jest, że Wikipedia pojawiła się jako „drobna funkcja” Nupedii – a przynajmniej takimi słowami określił ją Larry Sanger, który we wpisie poświęconym wprowadzeniu silnika Wiki (o tym za chwilę) zauważył, że operacja jest obarczona niskim ryzykiem, wdrożenie może nastąpić natychmiast, a całość powinna zaowocować stworzeniem świetnego źródła treści dla Nupedii. Wszystkie te przypuszczenia się potwierdziły. Wikipedia wystartowała 15 stycznia 2001 roku – początkowo właśnie jako pomoc dla Nupedii. Według założeń miała być swego rodzaju „brudnopisem” Nupedii, dostarczać jej materiałów, pomysłów i inspiracji do tworzenia nowych haseł. Szybko jednak ją przerosła.

W niecały miesiąc od uruchomienia w Wikipedii pojawił się tysiąc haseł. Dziesięć tysięcy – z początkiem września. Ponad dwa razy więcej haseł niż z końcem wakacji encyklopedia miała, zamykając pierwszy rok funkcjonowania. W ciągu kilku miesięcy informację o nowej internetowej encyklopedii zaczęły podawać dalej różne serwisy i media. Przykładowo we wrześniu 2001 roku o Wikipedii napisał New York Times, co tylko przyspieszyło przypływ nowych użytkowników i rozbudowę encyklopedii. Do popularyzacji witryny przyczyniły się również wydarzenia z 11 września 2001 roku – olbrzymia liczba nowych użytkowników zaczęła szukać informacji na temat zamachów, trafiając do aktualizowanych na bieżąco artykułów o World Trade Center i Pentagonie.

Równolegle zaczęły pojawiać się też nieanglojęzyczne wersje językowe. Już w marcu tego samego roku rozpoczęły swoją działalność edycje niemiecka i katalońska. Niedługo później wystartowały chińska, niderlandzka, esperanto, hebrajska, włoska, portugalska, rosyjska, hiszpańska i szwedzka. Spośród wymienionych niemal wszystkie są dziś w pierwszej dziesiątce najbardziej rozbudowanych Wikipedii z liczbą haseł znacznie przewyższającą jeden milion.

Wspomnianą „dychę” zamyka polska edycja, która wystartowała 26 września 2001 roku. Początkowo była dostępna pod należącym do prywatnej firmy adresem wiki.rozeta.com.pl i w wąskim jeszcze kręgu użytkowników funkcjonowała pod nazwą Polskiej Wolnej Encyklopedii Sieciowej. Stosunkowo szybko jednak serwis został dołączony do strony-matki, a od końca listopada 2002 polską Wikipedię możemy znaleźć pod adresem pl.wikipedia.org. W szczytowej formie na tle „konkurencji” rodzima edycja encyklopedia była w 2006 roku, kiedy to znalazła się na czwartym miejscu pod względem liczby haseł. Do trzeciego i przeskoczenia w rankingu Francuzów brakowało niewiele – ledwie 26 tys. wpisów. Dziś polska Wikipedia to jedna z dziesięciu najczęściej odwiedzanych stron w naszym kraju z miesięcznym ruchem powyżej 10 milionów użytkowników. Według wewnętrznych badań fundacji Wikimedia polskiej Wikipedii używa ponad 80 proc. internautów znad Wisły.

Tym, co umożliwiło sukces Wikipedii, na pewno była technologia za nią stojąca i pomysł na edycję wpisów. W przeciwieństwie do nieistniejącej już Nupedii w Wikipedii autorem haseł może być każdy. Co jednak ważniejsze – tworzenie haseł nie ma utajonego charakteru i odbywa się bezpośrednio w oknie przeglądarki. To otwarty proces, każda modyfikacja jest widoczna dla pozostałych użytkowników i zapisywana w historii edycji – bez problemu można więc przywrócić poprzednią wersję lub wprowadzić kolejną korektę. Co ciekawe, by edytować Wikipedię, nie trzeba mieć nawet konta w tym serwisie – wówczas należy się jednak liczyć z faktem, że nasz adres IP zostanie zapisany i posłuży do oznaczenia edycji. Jeśli konto posiadamy – zmiany zostaną przypisane do niego i będą identyfikowane za jego pośrednictwem.

Wszystko to jest możliwe, gdyż Wikipedia opiera się na oprogramowaniu typu wiki. Witryny stworzone z jego udziałem umożliwiają prostą edycję treści z poziomu przeglądarki internetowej, łatwe linkowanie wewnątrz tych treści, np. między różnymi sekcjami danego wpisu, a także współpracę wielu użytkowników. Ten rodzaj stron WWW pojawił się w 1995 roku, spopularyzowała je jednak dopiero Wikipedia i pakiet MediaWiki rozwijany przez właściciela Wikipedii.

To darmowe oprogramowanie open source jest używane w Wikipedii od lipca 2002 roku i równolegle przez fundację Wikimedia rozwijane – zarówno na potrzeby samej Wikipedii, jak i innych projektów fundacji, a także dla osób lub organizacji niezwiązanych z wymienionymi. Obecnie MediaWiki jest najbogatszym pakietem tego typu – za jego pomocą każdy w parę chwil może stworzyć własną stronę typu wiki, z czego zresztą korzystają np. firmy wydające skomplikowane gry komputerowe czy oprogramowanie, tworząc towarzyszące im silnie wyspecjalizowane encyklopedie.

Jak nietrudno się domyślić, firma Bomis, czyli założyciele Nupedii, nie zdecydowała się dźwigać na swoich barkach projektu otwartej i darmowej Wikipedii – tym bardziej, że w chwili, kiedy zainteresowanie encyklopedią eksplodowało, pękła internetowa bańka spekulacyjna tzw. dot-comów. Zyski z serwisów internetowych dosłownie wyparowały, ciągnąc w dół swych właścicieli. Również Bomis odczuła wspomniany krach. Wówczas też stało się jasne, że Sanger i Wales mają inne wizje rozwoju internetowych encyklopedii. O ile obaj widzieli drogę w otwartym dostępie do treści i jej edycji, o tyle ten pierwszy opowiadał się za bardziej sformalizowanym nadzorem nad zawartością encyklopedii – co pociągnęło za sobą decyzję o rychłym opuszczeniu Wikipedii i dogorywającej już Nupedii. Jimmy Wales z kolei widział Wikipedię jako organizację zrzeszającą entuzjastów i środowisko zdolne do samoregulacji.

Jako że Wikipedia rosła w zastraszającym tempie, jasne stało się, że koszty utrzymania serwisu będą wysokie. Równocześnie założenia otwartego charakteru serwisu i rosnącej w astronomicznym tempie społeczności ideologicznie kłóciły się z perspektywami komercjalizacji ruchu. Jimmy Wales, opierając się na wcześniejszych ustaleniach poczynionych jeszcze z Sangerem, postanowił więc przerzucić koszty utrzymania witryny na społeczność i chętnych darczyńców, zakładając fundację, która miała zająć się kwestiami organizacyjnymi i zapleczem technologiczno-finansowym Wikipedii. 20 czerwca 2003 roku założona została fundacja Wikimedia, która opiekuje się m.in. omawianą encyklopedią do chwili obecnej.

Jako ogólnoświatowe medium Wikipedia od wielu już lat utrzymuje mocną pozycję. Według rankingu Alexa utrzymuje piąte miejsce na świecie. Ma 80 milionów zarejestrowanych użytkowników, w tym prawie 300 000 aktywnych, którzy pracują nad zawartością encyklopedii. Według badań przeprowadzonych przez fundację parę lat temu przeciętny użytkownik ma 36 lat, zaś niemal połowa odwiedzających Wikipedię wraca do niej co najmniej pięć razy w miesiącu.

Wikipedia nie jest stroną komercyjną. Od czasu pierwotnych ustaleń poczynionych przez Walesa jeszcze w 2002 na witrynie nie pojawiła się ani jedna reklama, brak tu również linków afiliacyjnych czy płatnej ekspozycji produktów. Takie podejście wiąże się z zasadą neutralności treści. Artykuły dodawane przez użytkowników muszą być pisane w sposób pozbawiony nacechowania światopoglądowego, przedstawiać dany temat, prezentując różne punkty widzenia bez wskazywania, który z nich jest słuszny. Należy opierać się na wiarygodnych źródłach, wskazując wszystkie argumenty za i przeciw oraz to, kto i dlaczego je popiera. Artykuły powinny być pisane językiem neutralnym, bez posługiwania się zwrotami wartościującymi. Wikipedysta zobowiązany jest też do zachowania określonej formy, np. poprzez posługiwanie się szablonami.

Konieczność stosowania wszystkich tych zaleceń merytoryczno-technicznych, a także fakt istnienia dużej liczby haseł zarówno w polskiej, jak i w angielskiej wersji językowej sprawiają, że bariera wejścia jest dziś wyższa niż jeszcze kilka lat temu. Nie zmienia to jednak podstawowego i fundamentalnego dla tej witryny faktu, że Wikipedię mogą tworzyć wszyscy. Każdy wpis, każda aktualizacja hasła czy najmniejsza nawet poprawka stylistyczna przyczyniają się do zwiększenia jakości tego medium i składają się na olbrzymią sumę wiedzy ludzkości – dostępnej teraz, ale i dla przyszłych pokoleń. Choćby dlatego warto od czasu do czasu Wikipedię wspomóc – umiejętnościami lub finansowo.

W 2015 roku amerykański artysta Michael Mandiberg podjął się próby wydania części Wikipedii w formie książkowej. Udało się wówczas wydrukować 106 tomów. Całość – według szacunków i prac poczynionych przez autora – zajęłaby wówczas 7473 tomy. Sam spis treści zająłby 91 tomów, po 700 stron każdy. Wydruk całości nie doszedł do skutku – nie udało się zebrać koniecznych do tego celu środków. Sama wystawa doszła jednak do skutku: autor pokazał wydrukowane tomy, dodając do nich ok. 2000 grzbietów książek – więc tak czy inaczej odwiedzający mogli zobaczyć wizualizację jedynie części treści Wikipedii.

Przeliczając z kolei angielską Wikipedię na tomy o objętości typowej dla Encyclopædia Britannica, osiągniemy niecałe 2800 woluminów, każdy po ok. 1000 stron – i to nie licząc jakichkolwiek ilustracji czy zawartości multimedialnej. Jeśliby to samo zrobić ze wszystkimi wersjami językowymi jednocześnie, to takich tomów byłoby ponad 19 000.

To chyba najsłynniejsza wśród polskich wikipedystów i zarazem nieistniejąca osobistość, która stała się centralnym elementem dowcipu, mistyfikacji lub – jak kto woli – aktu wandalizmu skierowanego w polską Wikipedię. Henryk Batuta został powołany do życia pod koniec 2004 roku. Rzekomo miał być działaczem Komunistycznej Partii Polski, jednym z więźniów obozu w Berezie Kartuskiej i – co chyba najzabawniejsze – jego postać miała być „jedynym polskim akcentem” w twórczości Ernesta Hemingwaya. Tak naprawdę jednak nigdy nie istniał.

Celem mistyfikacji – jeśli wierzyć późniejszym doniesieniom prasy – było udowodnienie, że użytkownicy Wikipedii darzą ją zbytnim zaufaniem. Fałszywe hasło poświęcone Henrykowi Batucie oraz odniesienia do jego osoby w innych hasłach były przygotowane na tyle dobrze, że całość przetrwała ponad rok. Po wykryciu fałszerstwa jego twórcy próbowali je zresztą dodatkowo uwiarygodnić zdjęciem podrobionej tabliczki z warszawskiej ulicy Batuty. Na fotografii tej widać, że ulica nosi imię i nazwisko fikcyjnego bohatera, w rzeczywistości jednak nazwa ta odnosi się do rekwizytu związanego z muzyką.

Wikipedia to ogólnoświatowy projekt, dzieli się jednak na wersje językowe. Ogółem istnieje ich ponad 300, w tym Wikipedie zamknięte ze względu na niewielką popularność oraz dopiero przygotowywane w ramach tzw. Inkubatora – czyli w swoistej poczekalni, gdzie umieszczane są nowe projekty wiki. Największa pod względem liczby haseł jest angielska Wikipedia, która niedługo osiągnie 5,8 mln haseł. Na drugim miejscu pod tym względem jest witryna w języku... cebuańskim. To jeden z języków, którym posługują się mieszkańcy Filipin. Wikipedia ta ma ponad 5,3 mln wpisów. Skąd tak fenomenalny wynik? Odpowiedzią są powiązania rodzinne i smykałka do programowania. To w dużej mierze zasługa bota automatycznie konstruującego hasła, głównie te związane z geografią. Został on opracowany przez znanego ze szwedzkiej Wikipedii użytkownika, którego żona posługuje się natywnie wspomnianym językiem. Aktywność tego znanego pod nazwą Lsjbot skryptu zresztą jest też powodem, dla którego szwedzka wikipedia znalazła się na trzecim miejscu pod względem liczby haseł – ma ich 3,7 mln. Polska plasuje się w rankingu Wikipedii na dziesiątym miejscu. „Nasza” encyklopedia zawiera nieco ponad 1,3 mln haseł.

Najpopularniejszą encyklopedię świata możemy czytać nie tylko przez internet, ale i w wersji offline – trzeba jednak się do tego przygotować. Przede wszystkim należy pobrać czytnik – darmowy program Kiwix. Znajdziemy go pod adresem www.kiwix.org – trzeba wejść w sekcję Download i wybrać odpowiednią wersję aplikacji (są m.in. warianty dla Windowsa i Androida). Następnie musimy pobrać treść interesującej nas Wikipedii. Ze względu na olbrzymie rozmiary archiwów najlepiej zrobić to za pośrednictwem sieci BitTorrent, używając wybranego klienta, np. µTorrent. Jeśli jednak ktoś chce skorzystać z WWW, to również jest taka możliwość – ryzyko niepowodzenia podczas pobierania jest jednak wyższe. Należy odwiedzić stronę http://wiki.kiwix.org/wiki/Content_in_all_languages i w tabeli odnaleźć interesującą nas wersję językową, a następnie po prawej stronie tabeli wybrać sposób, w jaki pobierzemy dane. Treść Wikipedii każdorazowo będzie spakowana w pliku ZIM, który odczytamy za pomocą Kiwiksa. W przypadku większości języków możemy wybierać pomiędzy dwiema wersjami encyklopedii: hasłami pozbawionymi grafiki i z grafiką – ale bez materiałów wideo. Materiały w naszym języku zajmują odpowiednio 5,3 i 15 GB, z kolei angielska Wikipedia waży odpowiednio 35 i 79 GB. Archiwa aktualizowane są w praktyce kwartalnie – warto więc co jakiś czas pobrać nowsze wersje.